NietWeten.nl

Levenskunst voor nitwits

Zo klein worden als je bent

Dwaalteksten over niet-weten en de kunst van het leven, gemoedsrust, geluk, vrijheid, liefde, wijsheid, ethiek, zingeving, dementie, ziekte en de kunst van het sterven.



Afbeelding: Voorplat van Levenskunst voor nitwits. Een engelachtig figuur bestaande uit kleinere figuurtjes en met schouderbladen als vleugels, die half vliegt, half valt. Want levenskunst is vliegwerk, vrij alleen je val.

Over dit boek

Colofon

De Agnosereeks is een serie van 13 boeken over niet-weten (agnose).

Alle boeken van de Agnosereeks staan op zichzelf, je kan beginnen waar je wil.

Levenskunst voor nitwits is deel 7 van de Agnosereeks.

Deze versie: 18 mei 2025 05:52.

Woord: Hans van Dam.

Beeld: Lucienne van Dam.

Van dit boek zijn meerdere formats beschikbaar. Voor een actueel overzicht, zie de lijst Publicatievormen per boek op de homepagina van NietWeten.nl.

Publiek domein

Levenskunst voor nitwits is publiek domein, net als de rest van de Agnosereeks en NietWeten.nl. Alle teksten van Hans en alle afbeeldingen van Lucienne zijn dus vrij van auteursrecht. Je mag ermee doen wat je wil zolang je onze naam niet misbruikt.

(In het jargon en de symboliek van de Creative Commons organisatie: CC0 1.0 Universeel . Akte: https://creativecommons.org/publicdomain/zero/1.0/deed.nl. Juridische tekst: https://creativecommons.org/publicdomain/zero/1.0/legalcode.nl.)

Het domein NietWeten.nl is AI-vrij, cookievrij, trackervrij, scriptvrij, framevrij, reclamevrij, sponsorvrij, pop-upvrij, spamvrij, Facebookvrij, Instagramvrij, LinkedInvrij, Twittervrij, TikTokvrij, Googlevrij en Amazonvrij.

Disclaimer

Wat ik ook beweer, niet-weten is een lege leer. Ik ben niet voor of tegen welke traditie, religie, filosofie, opvatting, moraal, praktijk of persoon ook.

Dit boek is geschreven vanuit niet-weten. Het is dus niet neutraal, objectief of wetenschappelijk verantwoord.

Dit boek is door niemand geautoriseerd. Als je zeker wil weten of iets klopt, moet je het zelf nagaan.

Citaten zijn niet altijd representatief voor de auteur of het werk in kwestie, correspondenties zijn niet altijd van correspondenten, uitspraken over anderen gaan niet altijd over anderen, uitspraken over mij gaan niet altijd over mij.

Meesters in niet-weten bestaan niet.

Levenskunst voor nitwits

1. Leven is geen kunst

Meester Icarus zegt:

Leven is geen kunst, geen kunstje en geen kunde.

Levenskunst is vliegwerk, vrij alleen je val.

2. Levenskunst is kinderspel

Wat is zelfkennis? Weten hoe klein je bent.

Wat is wijsheid? Je kleinheid onder ogen zien.

Wat is opgroeien? Zo klein worden als je bent.

Wat is bevrijding? Je niet groter hoeven voordoen dan je bent.

Wat is verlichting? Je kleinheid realiseren.

Wat is thuis? Een plek waar je je niet groter hoeft voor te doen dan je bent.

Wat is een vriend? Iemand bij wie je je niet groter hoeft voor te doen dan je bent.

Wat is liefde? Zo klein mogen zijn als je bent.

Wat is niet-weten? Een denken dat zich niet groter voordoet dan het is.

Wat als je zo klein wordt als je bent? Dan ben je groter dan je dacht.



Goede verstaanders hebben dit boek nu uit; anderen moeten nog even verder lezen.

3. Wat je minstens moet weten van levenskunst

Elf veelgestelde vragen aan de auteur.

‘Wat weet eigenlijk jij van levenskunst, Hans?’
‘Minder dan wie ook.’
‘Dat lijkt me geen aanbeveling.’
‘Integendeel.’

‘Wat weet eigenlijk jij van het leven, Hans?’
‘Minder dan wie ook.’
‘Dat lijkt me geen aanbeveling.’
‘Integendeel.’

‘Wat weet eigenlijk jij van de liefde, Hans?’
‘Minder dan wie ook.’
‘Dat lijkt me geen aanbeveling.’
‘Integendeel.’

‘Wat weet eigenlijk jij van geluk, Hans?’
‘Minder dan wie ook.’
‘Dat lijkt me geen aanbeveling.’
‘Integendeel.’

‘Wat weet eigenlijk jij van gemoedsrust, Hans?’
‘Minder dan wie ook.’
‘Dat lijkt me geen aanbeveling.’
‘Integendeel.’

‘Wat weet eigenlijk jij van vrijheid, Hans?’
‘Minder dan wie ook.’
‘Dat lijkt me geen aanbeveling.’
‘Integendeel.’

‘Wat weet eigenlijk jij van zingeving, Hans?’
‘Minder dan wie ook.’
‘Dat lijkt me geen aanbeveling.’
‘Integendeel.’

‘Wat weet eigenlijk jij van ethiek, Hans?’
‘Minder dan wie ook.’
‘Dat lijkt me geen aanbeveling.’
‘Integendeel.’

‘Wat weet eigenlijk jij van wijsheid, Hans?’
‘Minder dan wie ook.’
‘Dat lijkt me geen aanbeveling.’
‘Integendeel.’

‘Wat weet eigenlijk jij van niet-weten, Hans?’
‘Minder dan wie ook.’
‘Dat lijkt me geen aanbeveling.’
‘Integendeel.’

‘Wat weet eigenlijk jij van de dood, Hans?’
‘Minder dan wie ook.’
‘Dat lijkt me geen aanbeveling.’
‘Integendeel.’

4. Waarom Meester Icarus een gaatje in zijn hoofd heeft

De gastheer (m/v) van dit boek heet Meester Icarus. Meesterlijk is hij bij uitstek in de deconstructie van zijn meesterschap. Zijn meestertitel ziet hij als een brevet van onvermogen. Zijn meesterteken is een gaatje in zijn voorhoofd.

‘Geen wijsheidsoog, maar een uitlaat voor mijn gedachten,’ aldus Meester Icarus, ‘zodat ze meteen na hun conceptie mijn hoofd kunnen verlaten en niet door mijn mond naar buiten hoeven. Dat is wel zo rustig, ook voor anderen.’

Dat zal dan ook wel opgaan voor deze gedachten.


Geen wijsheidsoog, maar een uitlaat voor mijn gedachten.

5. Waarom Icarus nat ging – het ware verhaal

Meester Icarus, de gastheer van dit boek, is vernoemd naar Icarus, zoon van Daedalus. Daedalus was de architect en uitvinder die voor koning Minos een labyrint ontwierp om de moorddadige halfstier Minotaurus in op te sluiten.

Om het ontwerp van het labyrint geheim te houden zette koning Minos Daedalus en Icarus gevangen. Daar waren ze niet van onder de indruk. De vader, uitvinder die hij was, maakte voor zichzelf en zijn zoon houten vleugels en bestreek ze met bijenwas waarin hij vogelveren prikte. Zodra ze klaar waren namen ze de wieken.

Tegen het advies van Daedalus in, vloog Icarus recht op de zon af. Hoger en hoger ging hij, warmer en warmer werd het. De bijenwas smolt, turbulentie rukte de veren uit de vleugels, als een aangeschoten engel viel de jongeling in zee en verdronk, zo gaat het verhaal.

Wat is de moraal? Het is maar net aan wie je het vraagt. Zelf vat ik het labyrint van Daedalus op als een metafoor voor het leven als doolhof (dolhof, dolhoofd) zonder in- of uitgang. Je kunt er niet in want je kunt er niet uit en je kunt er niet uit want je kunt er niet in. Het doolhof is nergens niet.

Het doolhof is nergens niet.

Toen Icarus omlaag keek vanuit de stratosfeer boven Griekenland, zag hij dat het door zijn vader ontworpen labyrint zich in alle richtingen over alle continenten uitstrekte. Niet koning Minos hield hem gevangen, het doolhof hield hem gevangen. Niet het doolhof hield hem gevangen, zijn geest hield hem gevangen. Niet zijn geest hield hem gevangen, de gedachte dat hij gevangen was hield hem gevangen. De gedachte dat hij kon ontsnappen hield hem gevangen. De gedachte dat hij een wijze kon worden, een levenskunstenaar, een gevleugelde god op de top van de berg Olympus, rustend op zijn lauweren, badend in het licht, ver verheven boven het grauw in het duistere doolhof.

De enige plek waar hij vrij kon bewegen, besefte Icarus op het toppunt van zijn vlucht, was in de Oceaan van Agnose. Daar zijn geen heggen, geen muren, geen schotten, geen tralies. Daar heb je geen vleugels nodig voor de derde dimensie, je zweeft er vanzelf, gedragen door de opwaartse kracht van het zilte nat. Waarop hij zonder aarzelen zijn houten wieken afwierp en als een steen in de Zee van Onweten stortte.

6. Levenskunst is levensgevaarlijk, neem nu Seneca…

Over de waarde van de overlevering.

‘Van de stoïcijnen kunnen we nog wat leren, Hans.’

‘Vreemd genoeg zijn ze allemaal dood.’

‘Ken jij Lucius Annaeus Seneca, de grote stoïcijnse filosoof?’

‘Was dat niet die steenrijke kerel die door keizer Claudius naar Corsica werd verbannen?’

‘Adviseur van Romeinse keizers, schrijver van doorleefde teksten over levenskunst, mijn grote voorbeeld.’

‘En die door keizer Nero op negenenzestigjarige leeftijd werd gedwongen om zelfmoord te plegen?’

‘Dezelfde, Hans.’

‘De man die zich niet eens aan zijn eigen adviezen wist te houden?’

‘Ze zeggen het.’

‘En daar wou jij een voorbeeld aan nemen?’

7. De weg vind je door de weg kwijt te raken

Hoe ik tot mezelf kwam.

‘Wat was jouw weg, Hans?’

‘Eerst ging alles vanzelf.’

‘En toen?’

‘Heb ik heel veel geleerd.’

‘En toen?’

‘Ging niets meer vanzelf.’

‘En toen?’

‘Heb ik heel veel afgeleerd.’

‘En toen?’

‘Heb ik het afleren afgeleerd.’

‘En nu?’

‘Gaat alles weer vanzelf.’

8. Niet-weten is geen kunst

Niemand kan het. En niemand kan het niet.

Wat is niet-weten? Het is maar net aan wie je het vraagt.

Voor sommigen is niet-weten openheid, een onbevooroordeelde blik of medemenselijkheid; voor anderen is het de weg naar God, het onverdeelde zelf of non-dualiteit.

Voor de taoïst is niet-weten de hoogste wijsheid en een bron van vreugde, voor de theravadin domme onwetendheid en een bron van lijden.

Als je het mij vraagt is niet-weten gewoon niet weten. Dat je het allemaal even niet meer weet, maar dan de hele tijd. Dat je daar niet meer mee zit.

Voor mij is niet-weten, net als het leven zelf, geen kunst, geen kunstje en geen kunde. Het is geen ideaal, geen middel, geen weg en geen doel. Het is geen doen en geen laten. Het is niet juist en niet onjuist.

Misschien is niet-weten in sommige opzichten goed voor je en in andere opzichten slecht, maar van zichzelf is het goed noch slecht. Denken in termen van tegendelen zoals goed en slecht, juist en onjuist, weg en doel, doen en laten, weten en niet-weten, behoort sowieso tot het domein van het weten.

Om het verschil met alternatieve betekenissen van niet-weten te benadrukken, noem ik het mijne weleens onbegrensd niet-weten, radicaal niet-weten of simpelweg agnose (a- + gnosis).

In de mystiek, vooral bij Johannes van het Kruis, verwijst niet-weten naar een praktijk van bidden, mediteren en contempleren. Het doel daarvan is je te ontdoen van al je zelfbeelden en godsbeelden, die volgens deze katholieke mysticus tussen jou en de allerhoogste in staan.

Ook verwijst niet-weten bij hem naar de dorre tussentijd waarin je beeldloos afwacht tot het de duistere macht eindelijk behaagt zich aan jou te openbaren. De donkere nacht van de ziel, noemt Johannes van het Kruis dat. Een periode van diepe wanhoop en frustratie, een kwelling waaraan slechts voor een enkeling een einde komt in de zalige vereniging met de beeldloze.

Het radicale niet-weten waarvan ik getuig is geen wachtkamer, martelkamer of verloskamer maar een gelagkamer, rustkamer, speelkamer. Geen tussenstadium op weg naar de of het allerhoogste maar een eindstadium waarin je je gedachten doorziet, een voor een, dan breekt het lijntje niet. Dus ook de gedachte van niet-weten als gelagkamer, rustkamer, speelkamer, als een eindstadium waarin je je gedachten doorziet, een voor een, dan breekt het lijntje niet.

Aan een radicaal niet-weten komt geen eind in de eenwording met God; agnose ís de mystieke vereniging. Een vereniging zonder bestuur of leden. Een en al mysterie, zonder tal, taal of teken, niet te claimen, niet te faken. Ook dit is maar een beeld.

Niet-weten is helemaal het einde, ook van niet-weten, ook van beeldloosheid, ook van het mysterie en zelfs van het einde.

Voor mij is niet-weten geen kwelling. Wéten was de kwelling, als we dan per se in dat soort termen moeten denken. Menen te weten, menen te kunnen weten, menen te moeten weten, menen te moeten zoeken.

Wel ben ik door het verlies van mijn zekerheden lang in de rouw geweest. Telkens weer stonden de tranen in mijn ogen, liepen ze over mijn wangen zonder dat ik er erg in had tot het zilte nat via mijn lippen mijn tong bereikte. Ach jongen toch.

Niet-weten is een bad dat snel volloopt maar langzaam warm wordt, zou je kunnen zeggen. Het vertrouwen dat je in dit bodemloze tepidarium niet zult verdrinken, moet groeien. Zolang je er niet volledig op vertrouwt, kun je je er niet volledig in ontspannen. Dat kost tijd, jaren in mijn geval, ik was ook zo’n ontzettende weetal. Zo bang om niet te weten. Zo overtuigd dat weten de weg was, levenskunst kunde.

Niet-weten – je wordt er niet warm of koud van. Daardoor kun je het er lang in uithouden. Ik zit nu al zeventien jaar in dat lauwwaterbad te trippen zonder ergens heen te gaan. Als een eend in een vijver die zijn zwemvliezen alleen nog gebruikt om in het midden te blijven.

Een heel andere betekenis van het begrip niet-weten vinden we bij de Zen Peacemakers. Voor hen is niet-weten geen tussenstop op weg naar God, maar een humanistisch bejegeningsideaal. De Peacemakers willen de medemens open en onbevooroordeeld tegemoet treden, met ‘een houding van niet-weten.’

Een soortgelijke benadering zien we bij de ietsist Jan Oegema, auteur van De stille stem, die niet-weten een levenshouding noemt, waarvoor je kunt kiezen en waarvoor je zou moeten kiezen. Zijn boek is een pleidooi voor openheid, barmhartigheid en naastenliefde – degelijke oecumenische, boeddhistische en verlichtingsidealen, traditiegetrouw gegrond in de zwevende vooronderstelling van een ik met een vrije wil.

Luisteren, lief zijn voor elkaar, leven en laten leven, het klinkt prachtig allemaal, maar wel wat naïef en eenzijdig. En net als bij het bejegeningsideaal van de Zen Peacemakers is het mij niet duidelijk waarom deze levenshouding ineens niet-weten moet heten. Wat voegt dat toe, wat neemt het weg, wat haalt het uit?

Ook in managementboeken wordt het niet-weten opgevat als een houding, een keuze, een methode, een ideaal. Het is, opnieuw, een machtsgreep. De manager krijgt het advies om zijn vakmatige onwetendheid openlijk toe te geven en een beroep te doen op de expertise van de werkvloer. Hij legt niet zijn wil op, zoals de betweterige bazen vóór hem, maar laat zich adviseren door zijn ondergeschikten, die qua knowhow eigenlijk zijn superieuren zijn. Een manager die niet weet, staat in dienst van werknemers die wél weten. Hij dirigeert niet, hij faciliteert, en het bedrijf profiteert. Zo legt de manager indirect toch zijn wil op, of die van zijn bazen, de aandeelhouders.

In een onbegrensd niet-weten kan geen sprake zijn van een bejegeningsideaal, een levenshouding of een managementmethode, anders is het geen onbegrensd niet-weten. Ook het metaideaal om anderen of meteen maar het hele leven tegemoet te treden zonder idealen, houdingen of methoden, vindt in agnose geen onderdak.

Niet-weten is voor mij geen uitgangspunt, geen aandachtspunt, geen agendapunt, geen aanknopingspunt en geen gezichtspunt. Niet-weten is geen punt, of het moest een breekpunt zijn. Een nulpunt. Een eindpunt.

Misschien spreekt deze formulering je aan: in een onbegrensd niet-weten is er ruimte voor alle denkbare ideeën, idealen, houdingen en methoden naast elkaar, hoe tegenstrijdig ook. En voor alle denkbare bezwaren tegen alle denkbare ideeën, idealen, houdingen en methoden, hoe onredelijk ook. Niet als ideaal maar als gegeven.

Net zo is er in een onbegrensd niet-weten ruimte voor alle denkbare definities van niet-weten. En voor alle claims van wie ook als zou een bepaalde definitie pertinent onjuist zijn of de enige juiste, of een bepaald soort niet-weten het enige ware niet-weten, of ieder niet-weten obstinate onwetendheid, of wat dan ook.

Als je het mij vraagt is niet-weten geen kunst, en leven in niet-weten geen doen. Niemand kan het. En niemand kan het niet.

9. Leven is geen kunst

Ars vivendi voor nitwits.

Leerling: Hoe moeten wij leven?
Meester: Wat is het probleem?
Leerling: Hoe we moeten leven, zeg ik toch?
Meester: Je leeft al sinds je conceptie.
Leerling: U begrijpt best wat ik bedoel.
Meester: Ben je soms dood?
Leerling: Natuurlijk niet.
Meester: Krijg je soms geen lucht?
Leerling: Jawel.
Meester: Nou dan.

10. Sterven is geen kunst

Ars moriendi voor nitwits.

Leerling: Hoe moeten wij sterven?
Meester: Wat is het probleem?
Leerling: Hoe we moeten sterven, zeg ik toch?
Meester: Je bent al stervende sinds je conceptie.
Leerling: U begrijpt best wat ik bedoel.
Meester: Bang dat het niet zal lukken?
Leerling: Wat een vraag.
Meester: Ooit gehoord dat iemand het niet kon?
Leerling: Uiteindelijk niet, nee.
Meester: Nou dan.

11. Denken is geen kunst

Ars philosophandi voor nitwits.

Leerling: Hoe moeten wij leven?
Meester: Probeer maar eens niet te leven.
Leerling: Hoe moeten we sterven?
Meester: Probeer maar eens niet te sterven.
Leerling: Geen kunst aan, wou u zeggen.
Meester: Behalve voor het denken.
Leerling: Daar zegt u zo wat.
Meester: Of is dat ook maar een gedachte?
Leerling: Hoe moeten we dan denken?
Meester: Probeer maar eens niet te denken.
Leerling: Ook geen kunst aan, zeker.
Meester: Behalve voor het denken.
Leerling: Ik dacht al zoiets.
Meester: Of is dat ook maar een gedachte.
Leerling: Het zijn allemaal maar gedachten?
Meester: Zou je denken?

12. Bemoei je er niet mee, alles gaat vanzelf

Deelnemen als toeschouwer, toeschouwen als deelnemer.

In mijn beleving gaat alles vanzelf. Gaat iets niet vanzelf, dan gaat het vanzelf niet. Dan gaat het vanzelf anders.

Doe ik ergens mijn best voor, dan doe ik er vanzelf mijn best voor. Doe ik met tegenzin mijn best, dan heb ik vanzelf tegenzin en doe ik vanzelf toch mijn best.

Geef ik toe aan mijn tegenzin door niet mijn best te doen of niets te doen, dan geef ik vanzelf toe aan mijn tegenzin en doe ik vanzelf niets of niet mijn best. Voel ik me daar schuldig over, dan voel ik me er vanzelf schuldig over. Doe ik daarom toch maar weer mijn best, dan doe ik vanzelf toch maar weer mijn best.

Vanzelf beleef ik het zo. Vanzelf beschrijf ik het zo.Vanzelf betwijfel ik of ik het precies zo beschrijf als ik het beleef. Vanzelf betwijfel ik of het precies zo gaat als ik het beschrijf.

Vanzelf.

13. Het Grote Vanzelflied

Verwekt word je!
Helemaal vanzelf!
Of je wil of niet!
Geen kunst aan!

Geboren word je!
Ademen zul je!
Schreeuwen zul je!
Slapen zul je!
Waken zul je!
Kijken zul je!
Grijpen zul je!
Drinken zul je!
Eten zul je!
Luisteren zul je!
Praten zul je!

Denken zul je!
Voelen zul je!
Leren zul je!
Vergeten zul je!
Kiezen zul je!
Handelen zul je!
Liefhebben zul je!
Haten zul je!
Hebben zul je!
Kwijtraken zul je!
Winnen zul je!

Verliezen zul je!
Vasthouden zul je!
Loslaten zul je!
Moe word je!
Ziek word je!
Genezen zul je!
Ziek word je!
Oud word je!
Dood ga je!
Herinnerd word je!
Vergeten word je!

Allemaal vanzelf!
Helemaal vanzelf!
Of je wil of niet!
Geen kunst aan!

14. Ook met kanker weet je het maar nooit

Woekergedachten over woekerweefsel.

Ik heb nooit kanker gehad. Niet dat ik weet tenminste. Ik waan me kankervrij. Maar ik weet niet, ik kan niet weten, of ik het heb. Een traag groeiende brughoekkanker misschien, een ingekapselde longtumor, een snelgroeiende prostaatkanker die pas twee weken geleden op hol is geslagen.

Als er straks inderdaad kanker bij mij wordt vastgesteld, zal ik niet weten of de diagnose klopt. Misschien is er wel iets anders aan de hand. Een cyste. Een aneurysma dat dezelfde röntgenschaduw werpt als een vaatgezwel.

Misschien camoufleert een relatief ongevaarlijke tumor wel een veel gevaarlijker systeemziekte. Misschien ben ik zo gezond als een vis en heeft de arts mijn dossier verwisselt met dat van een andere patiënt.

Als de kanker uitzaait weet ik niet of dat spontaan gebeurt of het gevolg is van het onderzoek of van de behandeling, bijvoorbeeld doordat bij het nemen van een biopt of bij het uitsnijden van de tumor een stukje weefsel in de bloedbaan terechtkomt en zich in een ander orgaan nestelt.

Als ik me laat behandelen voor het ene type kanker weet ik van tevoren niet of die behandeling op termijn een ander type kanker zal veroorzaken – een stralingsgezwel, een chemotumor, hormoonkanker.

Als ik genees weet ik niet of het door de behandeling komt of door spontane remissie, als ik al ziek was. Als ik ziek blijf weet ik niet of dat komt doordat de behandeling faalt of een spontane remissie verhindert.

Als ik na vijf jaar genezen wordt verklaard, weet ik niet of ik werkelijk genezen ben. Wie weet welke uitzaaiingen onopgemerkt zijn gebleven; sommige zijn misschien maar één of een paar cellen groot. Misschien heeft de radioloog verzuimd naar mijn röntgenfoto’s en scans te kijken. Misschien heeft hij mijn foto’s en scans verwisseld met die van een andere patiënt. Bovendien kan de oude kanker na een langdurige remissie zo weer toeslaan, of een nieuwe kanker van hetzelfde of een ander type.

Mocht ik ondanks alles werkelijk genezen zijn en nooit meer kanker krijgen, dan weet ik niet wat voor andere nare verrassingen mijn verlengde leven in petto heeft. Zoals ik ook niet weet en nooit zal weten welke waardevolle ervaringen ik heb gemist doordat ik niet chronisch of terminaal ziek ben geworden.

Kanker – je weet nooit of je het hebt. Je weet nooit wat het teweegbrengt. Je weet nooit hoe je ermee om moet gaan. Je weet nooit of je er vanaf bent. Je weet nooit wat je ervan moet vinden.

Je weet maar nooit.

Naschrift 1. Een paar jaar nadat ik bovenstaande tekst geschreven had, werd er een röntgenfoto van mijn borst genomen omdat ik me ellendig voelde en de ene longontsteking na de andere had. Op die foto waren verdachte schaduwen te zien in de punt (apex) en de stam (het hylum) van mijn linkerlong, en in de ruimte tussen mijn longen (het interstitium). Gezien de slechte prognose van longkanker heb ik, tegen het advies van mijn huisarts en oncoloog in, afgezien van verder onderzoek. Sindsdien leef ik in geleende tijd. Nu ja, dat deed ik toch al. Vanaf mijn conceptie. Net als iedereen. Net als jij. Of je het wil weten of niet.

Naschrift 2. Een lezer wees me erop dat verder onderzoek had kunnen uitwijzen dat mijn longen gezond zijn. Dat klopt niet want hele kleine longtumoren kunnen met geen enkele methode zichtbaar gemaakt worden. Verder onderzoek had hooguit kunnen uitwijzen dat met de gebruikte methode geen longtumoren aangetoond konden worden. Om over mijn andere organen en de rest van mijn lichaam maar te zwijgen. Dus leef ik nog steeds in geleende tijd. Nu ja, dat deed ik toch al. Vanaf mijn conceptie. Net als iedereen. Net als jij. Of je het wil weten of niet.

Naschrift 3. Een lezer wees me erop dat verder onderzoek een andere (long)ziekte aan het licht had kunnen brengen, die wel goed behandelbaar is. Inderdaad. De onderzoeken die ik heb geweigerd dienden ter bevestiging van de diagnose longkanker. Uitgebreid bloedonderzoek heeft niets opgeleverd.

Naschrift 4. Een lezer wees me erop dat ik een hypochonder ben, iemand die altijd denkt dat hij iets ergs onder de leden heeft. Ze heeft in zoverre gelijk dat ik me nooit gezond waan. Ze heeft in zoverre ongelijk dat ik me ook niet ziek waan. Ook niet ziek én gezond. Ook niet ziek noch gezond. Ik denk niet meer in dat soort termen. Al weet ik ze nog steeds prima te gebruiken wanneer de situatie dat vraagt. Bij de dokter bijvoorbeeld, de apotheek, de buurvrouw. Bij mensen die wel in dat soort termen denken. Dan doe ik gewoon mee. Of ik trek me terug, als ik de kans krijg.

Naschrift 5, veertien jaar later. Ik ben niet zieker geworden of genezen en ik word nergens meer op gewezen. Wel heeft mijn stem flink aan kracht ingeboet (het was al niet veel) en moet ik steeds meer hoesten. Het zal toch geen ouderdom wezen?

15. Hoe hebben en kwijtraken ons ongelukkig maken

Eerst was ik ongelukkig omdat ik alles had.

Toen was ik ongelukkig omdat ik de controle over mijn benen kwijtraakte. Kon mij de rest schelen!

Toen was ik ongelukkig omdat ik de controle over mijn armen kwijtraakte. Konden mij die benen schelen!

Toen was ik ongelukkig omdat ik de controle over mijn stem kwijtraakte. Konden mij die armen schelen!

Toen was ik ongelukkig omdat ik doof werd. Kon mij die stem schelen!

Toen was ik ongelukkig omdat ik blind werd. Kon mij die doofheid schelen!

Toen was ik ongelukkig omdat ik mijn verstand niet wou verliezen. Kon mij die blindheid schelen!

Ten slotte verloor ik mijn verstand en kon het me allemaal niets meer schelen.

16. Hoe tanden ons (on)gelukkig maken

Eerst was ik gelukkig hoewel ik geen tandjes had, ik wist niet beter! Toen werd ik er ongelukkig van, ik wilde bijten!

Eerst was ik gelukkig omdat mijn tandjes doorkwamen, nog even en ik kon bijten! Toen werd ik er ongelukkig van, het deed zo zeer!

Eerst was ik gelukkig omdat ik een melkgebit had, nu kon ik kauwen! Toen werd ik er ongelukkig van, mijn tandjes vielen alweer uit!

Eerst was ik gelukkig omdat mijn grotemensentanden doorkwamen, nu werd ik als iedereen! Toen werd ik er ongelukkig van, het deed zo zeer!

Eerst was ik gelukkig omdat ik grote tanden had, nu was ik als iedereen! Toen werd ik er ongelukkig van, ik kreeg allemaal gaatjes!

Eerst was ik gelukkig omdat mijn tanden afbrokkelden en uitvielen, daar was ik mooi vanaf! Toen werd ik er ongelukkig van, nu kon ik niet meer kauwen!

Eerst was ik gelukkig omdat ik een kunstgebit zou krijgen, kon ik straks weer kauwen! Ongelukkig werd ik toen het in moest, het deed zo zeer!

Ten slotte was ik gelukkig hoewel ik geen tanden meer in had. Ik wist niet beter!


Hoe tanden ons (on)gelukkig maken.

17. Hoe piemels ons (on)gelukkig maken

Zegt de een: Gelukkig was ik zonder piemel, tot ik iemand met een piemel zag. Zegt de ander: Ik was juist ongelukkig zonder piemel tot ik iemand met een piemel zag.

Zegt de een: Gelukkig was ik met mijn piemel, tot ik iemand met een grotere zag. Zegt de ander: Ik was juist ongelukkig met mijn piemel tot ik iemand met een grotere zag.

Zegt de een: Gelukkig was ik met mijn piemel, tot ik iemand met een kleinere zag. Zegt de ander: Ik was juist ongelukkig met mijn piemel tot ik iemand met een kleinere zag.

Zegt de een: Gelukkig was ik met mijn piemel, tot ik iemand zonder zag. Zegt de ander: Ik was juist ongelukkig met mijn piemel tot ik iemand zonder zag.

Wat zeg jij?


Ongelukkig was ik met mijn slurf, tot ik iemand met een piemel zag.

18. Hoe piemels anderen (on)gelukkig maken

Zegt de een: Gelukkig was ik met zijn piemel, tot ik iemand met een grotere zag. Zegt de ander: Ik was juist ongelukkig met zijn piemel tot ik iemand met een grotere zag.

Zegt de een: Gelukkig was ik met zijn piemel, tot ik iemand met een kleinere zag. Zegt de ander: Ik was juist ongelukkig met zijn piemel tot ik iemand met een kleinere zag.

Zegt de een: Gelukkig was ik met zijn piemel, tot ik iemand zonder zag. Zegt de ander: Ik was juist ongelukkig met zijn piemel tot ik iemand zonder zag.

Wat zeg jij?

19. Hoe kittelaars ons (on)gelukkig maken

Zegt de een: Gelukkig was ik met mijn kittelaar, tot ik iemand met een piemel zag. Zegt de ander: Ik was juist ongelukkig met mijn kittelaar tot ik iemand met een piemel zag.

Zegt de een: Gelukkig was ik met mijn piemel, tot ik iemand met een kittelaar zag. Zegt de ander: Ik was juist ongelukkig met mijn piemel tot ik iemand met een kittelaar zeg.

Zegt de een: De piemel is de kittelaar, ik ben met beide gelukkig. Zegt de ander: De kittelaar is de piemel, ik ben met geen van beide gelukkig. Zegt de derde: Piemel, kittelaar – ik word er niet warm of koud van.

Wat zeg jij?

20. Hoe borsten ons (on)gelukkig maken

Zegt de een: Gelukkig was ik zonder borsten, tot ik iemand met borsten zag. Zegt de ander: Ik was juist ongelukkig zonder borsten tot ik iemand met borsten zag.

Zegt de een: Gelukkig was ik met mijn borsten, tot ik iemand met grotere zag. Zegt de ander: Ik was juist ongelukkig met mijn borsten tot ik iemand met grotere zag.

Zegt de een: Gelukkig was ik met mijn borsten, tot ik iemand met kleinere zag. Zegt de ander: Ik was juist ongelukkig met mijn borsten tot ik iemand met kleinere zag.

Zegt de een: Gelukkig was ik met mijn borsten, tot ik iemand zonder zag. Zegt de ander: Ik was juist ongelukkig met mijn borsten tot ik iemand zonder zag.

Wat zeg jij?


Gelukkig ben ik met mijn borsten.

21. Hoe borsten anderen (on)gelukkig maken

Zegt de een: Gelukkig was ik met haar platte borst, tot ik iemand met borsten zag. Zegt de ander: Ik was juist ongelukkig met haar platte borst tot ik iemand met borsten zag.

Zegt de een: Gelukkig was ik met haar borsten, tot ik iemand met grotere zag. Zegt de ander: Ik was juist ongelukkig met haar borsten tot ik iemand met grotere zag.

Zegt de een: Gelukkig was ik met haar borsten, tot ik iemand met kleinere zag. Zegt de ander: Ik was juist ongelukkig met haar borsten tot ik iemand met kleinere zag.

Zegt de een: Gelukkig was ik met haar borsten, tot ik iemand zonder zag. Zegt de ander: Ik was juist ongelukkig met haar borsten tot ik iemand zonder zag.

Wat zeg jij?


Gelukkig was ik met haar tepels, tot ik iemand met ogen zag.

22. Hoe haren ons (on)gelukkig maken

Zegt de eerste: Gelukkig was ik met mijn krulhaar, tot ik iemand met kroeshaar zag. Zegt de tweede: Gelukkig was ik met mijn kroeshaar, tot ik iemand met steil haar zag. Zegt de derde: Gelukkig was ik met mijn steile haar, tot ik iemand met golvend haar zag.

Zegt de vierde: Gelukkig was ik met mijn zwarte haar, tot ik iemand met blond haar zag. Zegt de vijfde: Gelukkig was ik met mijn blonde haar, tot ik iemand met bruin haar zag. Zegt de zesde: Gelukkig was ik met mijn bruine haar, tot ik iemand met rood haar zag. Zegt de zevende: Gelukkig was ik met mijn rode haar, tot ik iemand met grijs haar zag.

Zegt de kapper: Gelukkig ben ik met ieder type haar, dan kan ik het veranderen. Zegt de klant: Maakt niet uit wat u ermee doet, als het maar verandert.

Wat zeg jij?


Gelukkig ben ik met mijn pruik.

23. Hoe lichaam en geest zichzelf (on)gelukkig maken

Zegt het ene lichaam: Gelukkig was ik met mezelf, tot ik iemand met een geest sprak. Zegt het andere: ik was juist ongelukkig met mezelf tot ik iemand met een geest sprak.

Zegt de ene geest: Gelukkig was ik met mezelf, tot ik iemand met een lichaam sprak. Zegt de andere: ik was juist ongelukkig met mezelf tot ik iemand met een lichaam sprak.

Wat zeg jij?

24. Hoe een neus ons (on)gelukkig maakt

Zegt de een: Doodongelukkig was ik nu ik alleen nog maar een neus was. Zegt de ander: Zielsgelukkig was ik toen ik uit het niets een neus werd.

Wat zeg jij?


Neusmens.

25. Hoe opleiding, werk, familie, liefde en kinderen ons (on)gelukkig maken

Zegt de een: Ongelukkig was ik zonder opleiding, tot ik iemand met een opleiding sprak. Zegt de ander: Ik was juist ongelukkig met mijn opleiding, tot ik iemand zonder opleiding sprak.

Zegt de een: Ongelukkig was ik zonder baan, tot ik iemand met een baan sprak. Zegt de ander: Ik was juist ongelukkig met mijn baan, tot ik iemand zonder baan sprak.

Zegt de een: Ongelukkig was ik met mijn familie, tot ik iemand zonder familie sprak. Zegt de ander: Ik was juist ongelukkig zonder familie, tot ik iemand met familie sprak.

Zegt de een: Ongelukkig was ik met mijn partner, tot ik iemand zonder partner sprak. Zegt de ander: Ik was juist ongelukkig zonder partner, tot ik iemand met een partner sprak.

Zegt de een: Ongelukkig was ik met mijn kinderen, tot ik iemand zonder kinderen sprak. Zegt de ander: Ik was juist ongelukkig zonder kinderen, tot ik iemand met kinderen sprak.

Lezer, welke gedachten maken jou gelukkig? Welke gedachten maken je ongelukkig? Zou je gelukkiger zijn als je zelf kon bepalen wat je dacht? Zou je gelukkiger zijn zonder de gedachte dat je gelukkiger zou zijn als je zelf kon bepalen wat je dacht? Zou je gelukkiger zijn als je zelf kon bepalen welke van de gedachten die je denkt je gelukkig maken? Zou je gelukkiger zijn zonder de gedachte dat je gelukkiger zou zijn als je zelf kon bepalen welke van de gedachten die je denkt je gelukkig maken? Zou je gelukkiger zijn zonder gedachten? Zou je gelukkiger zijn zonder de gedachte dat je gelukkiger zou zijn zonder gedachten?

26. Een schaduw van vrijheid

Zegt een schaduw: Zielsgelukkig was ik toen ik eindelijk van mijn lichaam verlost was. Tot ik doorkreeg dat ik nergens meer heen kon.


Een schaduw van vrijheid.

27. Denkleut en denkleed – genieten van en lijden aan je gedachten

Fijne gedachten zijn aangenaam. Laten we de vreugde, het genot, het geluk, de pret, de hoop, de verheugenis, de nostalgie waarmee ze gepaard gaan denkleut noemen.

Nare gedachten zijn onaangenaam. Laten we het verdriet, de angst, de wanhoop, de boosheid, de schaamte, het schuldgevoel, de haat, de walging waarmee ze gepaard gaan denkleed noemen.

Of ze nu bitter zijn of zoet, bitterzoet of neutraal, gedachten hebben drie eigenschappen die hun effect op ons gevoelsleven beïnvloeden.

1. Gedachten zijn net Engelsen: ze wachten beleefd op hun beurt. De ene gedachte volgt op de andere. Snel als mitrailleurvuur of traag als een gletsjer maar altijd na elkaar. We denken serieel, niet parallel, waardoor het lang kan duren voor je ergens over bent uitgedacht. Dat is prettig bij fijne gedachten, vervelend bij nare.

2. Gedachten zijn net vogels: ze vliegen voorbij. Het geestelijke (on)genoegen waarmee ze gepaard gaan dus ook. Dat is prettig bij nare gedachten, vervelend bij fijne.

De lichamelijke respons op intense gedachten wil nog weleens na-ijlen; het kan minuten duren, soms uren, voordat endorfine, adrenaline, cortisol en andere stemmingmakende stofjes afgebroken zijn en je weer tot jezelf komt, je geest tot rust. Dat is vervelend bij nare gedachten, prettig bij fijne.

3. Gedachten zijn net familie: ze blijven maar langskomen. Iedereen (die ik ken) heeft zijn eigen top honderd van repeteergedachten, niemand weet hoe die tot stand komt of hoe je hem blijvend naar je hand kunt zetten. Het grootste deel van onze denktijd gaat op aan herhalingen. Dat is prettig bij fijne gedachten, vervelend bij nare.

Zijn dit voor jou fijne gedachten of nare? Denk je dat je ze nog vaak zult denken?

28. Illusie is een bron van leed, vreugde en ‘wijsheid’

Illusie is een bron van vals leed. De pijn is reëel, de bron irreëel. De illusie doorzien maakt een eind aan dit lijden, en wie wil dat nu niet.

Illusie is een bron van valse vreugde. De blijdschap is reëel, de bron irreëel. De illusie doorzien maakt een eind aan deze vreugde, en wie wil dat nu, ik niet.

Illusie is een bron van wijsheid. Die wijsheid is al even irreëel als de illusie, je waant jezelf wijs. De illusie doorzien maakt een eind aan je wijsheid en omgekeerd, of je wil of niet.

29. Wat is ethiek? 25 voorschriften uit 5 wereldreligies, en wat ze hebben opgeleverd

Onder ethiek versta ik in dit boek het geheel van impliciete en expliciete morele voorschriften – normen, waarden, deugden, zeden, regels, conventies, verboden, geboden en geloften – dat het gedrag van een persoon of groep reguleert.

In het leven van alledag hebben morele voorschriften het karakter van spelregels waaraan mensen elkaar en soms ook zichzelf proberen te houden.

In de maatschappij hebben morele voorschriften het karakter van wetten en jurisprudentie waaraan burgers worden gehouden door medeburgers, politie en justitie.

In atheïstische religies zoals het boeddhisme en het humanisme hebben morele voorschriften het karakter van geloften of voornemens waaraan gelovigen zichzelf en elkaar proberen te houden.

In monotheïstische religies zoals het christendom, het jodendom en de islam hebben morele voorschriften het karakter van goddelijke geboden en verboden waaraan gelovigen worden gehouden door menselijke afgezanten.

In de moraalfilosofie vinden we talloze leerstelsels, uiteenlopend van het moreel relativisme van Protagoras en Socrates, via de systematische deugdenleer van Aristoteles tot het genotsbejag van Epicurus en de hedonisten, het fatalisme van de Stoa, de terughoudendheid van de sceptici en de pyrronisten, het utilitarisme van Bentham en Mill, de plichtsethiek en het categorisch imperatief van Kant, het nihilisme van Wittgenstein en de logisch positivisten, het recht van de sterkste van de fascisten, de gelaatsethiek van Levinas, de praatethiek van Habermas en de zorgethiek van Gilligan.

In de wet en in de moraalfilosofie staan de regels op schrift; je kunt elk element onderzoeken en je kunt erop afstuderen en promoveren. In groepen hangen de regels in de lucht; je leert ze door fouten te maken en op je kop te krijgen. Daartussen vind je religies, waarvan de moraal gedeeltelijk gecanoniseerd is in geboden, verboden, geloften en kloosterregels.

Hieronder de hoofdregels van vijf grote religies: het jodendom, het christendom, de islam, het boeddhisme en het hindoeïsme.

Het jodendom, het christendom en de islam, alle drie gebaseerd op het Oude Testament, kennen elk tien geboden, maar niet steeds dezelfde. Zetten we de oudtestamentische geboden van deze drie monotheïstische godsdiensten op een rijtje, dan hebben we er (volgens de Wikipedia) twaalf.

1. Ik ben de Heer uw God
2. Gij zult geen andere goden hebben
3. Gij zult geen afgodsbeelden maken
4. Gij zult de naam van God niet misbruiken
5. Gij zult de sabbat gedenken en in ere houden
6. Gij zult uw vader en moeder eren
7. Gij zult niet doden/moorden
8. Gij zult geen overspel plegen
9. Gij zult niet stelen
10. Gij zult geen valse getuigenis afleggen
11. Gij zult de vrouw van uw medemens niet begeren
12. Gij zult het huis van uw medemens niet begeren

Naast de geboden uit het Oude Testament bevatten de Bijbel en de Koran een heleboel voorschriften, gedragsvoorbeelden en gelijkenissen die aansporen tot een leven in dienst van God of Allah, in navolging van Christus of Mohammed.

In de monastieke vormen van deze godsdiensten krijgt de monnik ook nog eens te maken met een kloosterregel die varieert van orde tot orde en doorgaans vele voorschriften bevat. Zo beslaat de Regula Benedicti van de benedictijnen en de cisterciënzers maar liefst 73 hoofdstukken. De titel van het laatste hoofdstuk luidt: ‘Over het feit dat niet de volledige beoefening van de gerechtigheid in deze regel vervat is’.

Het boeddhisme kent onder meer de vier geloften van de bodhisattva, het achtvoudige pad, de vijf voorschriften voor leken, de acht voorschriften voor leken en de tien voorschriften voor monniken. Deze laatste vormen de kern van de pathimokka, een set van 227 regels voor mannelijke en 311 voor vrouwelijke monniken die op zijn beurt de kern vormt van de Vinaya, de boeddhistische kloosterregel, die duizenden voorschriften omvat.

Het achtvoudige pad houdt in:

1. Juist begrijpen: van de oorzaken van het lijden en de oplossing van het lijden
2. Juiste intenties: streven naar verlichting van alle levende wezens
3. Juist spreken: niet roddelen of liegen
4. Juiste handelingen: niet doden, niet stelen, geen misbruik van zintuiglijke genoegens, niet liegen, geen alcohol, geen opwekkende of verdovende middelen
5. Juist levensonderhoud: geen beroep dat anderen kwaad doet
6. Juiste inspanning: streven naar de juiste gedachten en de juiste geestestoestand
7. Juiste aandacht: vipassana
8. Juiste mentale absorptie: samadhi

De vijf voorschriften van deugdzaamheid voor leken zijn:

1. Niet doden
2. Niet stelen
3. Geen seksueel misbruik
4. Niet liegen of roddelen
5. Geen opwekkende of verdovende middelen

De acht voorschriften van deugdzaamheid voor leken zijn:

1. Niet doden
2. Niet stelen
3. Geen seks
4. Niet liegen of roddelen
5. Geen opwekkende of verdovende middelen
6. Alleen ’s ochtends eten
7. Geen vermaak, nette kleding, sieraden, opmaak of parfum
8. Geen comfortabel bed

Let op het verschil tussen het derde voorschrift van de Vijf (geen seksueel misbruik) en het derde van de Acht (geen seks).

Omdat de Acht Voorschriften zoveel strenger zijn dan de Vijf Voorschriften, houden sommige boeddhisten zich er alleen aan bij bijzondere gelegenheden als zondagen, feestdagen en retraites.

De tien voorschriften van deugdzaamheid voor monniken zijn:

1. Niet doden
2. Niet stelen
3. Geen seks
4. Niet liegen of roddelen
5. Geen opwekkende of verdovende middelen
6. Alleen ’s ochtends eten
7. Geen vermaak
8. Geen nette kleding, sieraden, opmaak of parfum
9. Geen comfortabel bed
10. Geen geld, goud of zilver

Nummers 7 en 8 corresponderen met nummer 7 van de Acht Voorschriften. Alleen nummer 10, geen geld of edelmetaal, is nieuw.

Net als het boeddhisme kent ook het hindoeïsme een achtvoudig pad. Het is terug te vinden in het tweede deel van de yogasoetra’s die worden toegeschreven aan Patanjali. Het bestaat uit acht zogeheten geledingen:

1. De vijf onthoudingen (yama)
2. De vijf voorschriften (niyama)
3. Beheersing van de houding
4. Beheersing van de levensenergie
5. Het terugtrekken van de zintuigen
6. Concentratie
7. Meditatie
8. Absorptie

Yama, de eerste van de acht geledingen, staat voor de vijf onthoudingen:

1. Geweldloosheid
2. Waarheidslievendheid
3. Niet stelen
4. Kuisheid
5. Vrij zijn van bezitterigheid

Niyama, de tweede van de acht geledingen, staat voor de vijf voorschriften:

1. Reinheid
2. Tevredenheid
3. Soberheid
4. Introspectie
5. Overgave aan God

Het jodendom, het christendom, de islam, het boeddhisme en het hindoeïsme zijn elk al duizenden jaren oud. Ze hebben in hun lange historie alle denkbare middelen ingezet om moreel gedrag te stimuleren en af te dwingen. Ook middelen die volledig tegen de eigen moraal ingingen, zoals de Inquisitie, de fatwa, de heilige oorlog, de kruistocht. Wat heeft het opgeleverd? Heeft het wat opgeleverd?

1. Zien we af van het misbruiken van Gods naam?
2. Houden we de sabbat in ere?
3. Eren we onze vader en moeder?
4. Zijn we gestopt met doden en moorden?
5. Plegen we geen overspel meer?
6. Zien we af van diefstal?
7. Leggen we geen valse getuigenissen meer af?
8. Hebben we onze begeerte naar de vrouw van de medemens overwonnen?
9. Hebben we onze begeerte naar het huis van de medemens overwonnen?
10. Is er een eind gekomen aan seksueel misbruik?
11. Zijn we gestopt met seks?
12. Zijn we opgehouden met liegen en roddelen?
13. Gebruiken we geen opwekkende of verdovende middelen meer?
14. Eten we alleen nog ’s ochtends?
15. Zien we af van vermaak?
16. Zien we af van nette kleding, sieraden, opmaak en parfum?
17. Hebben we ons comfortabele bed bij het vuilnis gezet?
18. Bezitten we geen geld, goud of zilver meer?
19. Zijn we geweldloos?
20. Hebben we de waarheid lief?
21. Zijn we rein?
22. Zijn we tevreden?
23. Zijn we sober?
24. Zijn we introspectief?
25. Geven we ons over aan God?

Eh… nee. En waarom niet? Lang niet alle mensen hebben een geloof. Lang niet alle gelovigen kennen de regels van hun geloof. Lang niet alle gelovigen die de regels kennen zijn het er altijd mee eens. Lang niet alle gelovigen die het altijd met de regels eens zijn slagen erin zich eraan te houden. Lang niet alle regels zijn altijd met zichzelf en met elkaar te verenigen.

Aan welke regels probeer jij je te houden? Lukt dat altijd? Denk jij dat we volledige zeggenschap hebben over ons eigen doen en laten? Vind jij dat iedereen zich zou moeten houden aan jouw regels? Vind je dat mensen die zich niet aan jouw regels houden gestraft zouden moeten worden? Zo ja, welke straffen heb je voor ogen? Zijn die straffen in overeenstemming met jouw regels?

30. Hebben wij een vrije wil of een vrije weerwil?

Morele voorschriften veronderstellen een vrije wil. Als we niet vrij kunnen kiezen kunnen we ook niet verantwoordelijk worden gesteld voor onze eigen overtredingen of voor het veroordelen van die van anderen.

De meeste mensen lijken een bepaalde mate van wilsvrijheid te ervaren. Toch is lang niet iedereen het erover eens dat we ons lot geheel of zelfs maar gedeeltelijk zelf bepalen.

Volgens materialisten wordt ons doen en laten volledig bepaald door de stof. De geest is een bijverschijnsel (epifenomeen) van materiële processen. De keuzevrijheid die we ervaren is een illusie.

Volgens deterministen valt er niets te kiezen omdat iedere schijnbare keuze volledig wordt bepaald door voorafgaande oorzaken.

Volgens christenen heeft de almachtige God ons in zijn alwijsheid een vrije wil gegeven zodat we naar eigen inzicht keuzes kunnen maken. Op de oordeelsdag vind de afrekening plaats en worden we afhankelijk van onze keuzes beloond met een eeuwigdurend verblijf in de hemel of gestraft met een eeuwigdurend verblijf in de hel.

Volgens non-dualisten is de persoon een illusie in het universele bewustzijn en hebben we evenveel in te brengen als een romanheld in een boek of een acteur in een film: niets.

Volgens sommige boeddhisten hebben de dingen geen kern en de mensen geen ziel. Alles is leeg (sunyata), niets heeft een zelf (anatman), alles ontstaat afhankelijk van al het andere (pratitiya samutpada). Vrije wil bestaat niet, dat denken we maar.

Volgens andere boeddhisten, en soms dezelfde, is het afleggen en naleven van geloften op basis van vrijwilligheid de kern van het achtvoudige pad.

Volgens sommige neurowetenschappers zijn bewuste keuzes te voorspellen uit actiepotentialen in de hersenen, waaruit ze concluderen dat bewustzijn een functie is van het zenuwstelsel en niet omgekeerd. Onze gedachten lopen achter de feiten aan.

Andere neurowetenschappers menen dat onze keuzes weliswaar onbewust worden voorbereid maar op het laatste moment door onszelf kunnen worden geblokkeerd. Free won’t noemen ze dat in het Engels, in het Nederlands zou je het de onwil of de weerwil kunnen noemen. Waarbij de vraag zich aandient of de weerwil op zijn beurt onbewust wordt voorbereid en aangestuurd door de hersenen, en hoe je dat vaststelt.

Dus, hebben we nu een vrije (weer)wil of niet, wat denk jij?

31. De grote dood is een gulle gever

Leerling: Wat is een dwaas?
Meester: Iemand die zijn geest scherpt.
Leerling: Wat is een wijze?
Meester: Iemand die zijn geest opent.
Leerling: Bent u een dwaas of een wijze?
Meester: Geen van beide.
Leerling: Hoe kan dat?
Meester: Ik heb de geest gegeven.

32. Uit de ban van je gedachten zonder ban op je gedachten

Wetend noemen we iemand die in de ban is van zijn gedachten. Zijn we het met hem eens dan noemen we hem wijs. Zijn we het oneens dan noemen we hem dwaas.

Niet-wetend noemen we iemand die zonder ban op zijn gedachten uit de ban is van zijn gedachten, ook van deze.

(bron: Zelfkennisgids voor nitwits)

33. Waarom de dwaas naar later verlangt en de wijze naar vroeger

Leerling: Wat wil de dwaas?
Meester: Wijs worden.
Leerling: Wat is wijsheid?
Meester: Je dwaasheid onder ogen zien.
Leerling: Wat wil de wijze?
Meester: Dwaas worden.
Leerling: Wat is dwaasheid?
Meester: Denken dat je wijs bent.

34. De dwijze heeft geen Waarheid en geen Waarheid heeft hem

Bekijk het eens van alle kanten.

Dwaasheid is de Waarheid najagen. Wijsheid is denken dat je haar gevonden hebt. Heb je de Waarheid in pacht, dan ga je op je lauweren rusten. Lauweren is een mooi woord voor krent, rusten een mooi woord voor zitten.

Wie de Waarheid kent zit op zijn krent, komt niet meer van zijn plaats en heeft praats voor tien tot hij haar heeft doorzien en weer op zoek moet naar de Waarheid.


Wijsheid.

Dwijsheid is geen onderscheid weten te maken tussen dwaasheid en wijsheid. De dwijze gaat en staat waar hij wil en bekijkt alles van alle kanten. Hij heeft geen Waarheid en geen Waarheid heeft hem.


Dwijsheid.

35. Waarin zoek jij vergetelheid – het heden of de eeuwigheid?

Leerling: Wat zoekt een dwaas?
Meester: Het heden.
Leerling: Wat zoekt een wijze?
Meester: De eeuwigheid.
Leerling: En de dwijze?
Meester: Die ziet het verschil niet.
Leerling: Bedoelt u dat het heden en de eeuwigheid identiek zijn?
Meester: Bedoel je dat ze werkelijk zijn?
Leerling: Bedoelt u dat het concepten zijn?
Meester: Bedoel je dat concepten onwerkelijk zijn?
Leerling: Wat heet werkelijk.
Meester: Daar vraag je me wat.
Leerling: Dit schiet niet op.
Meester: Ik hoef nergens heen.
Leerling: Hier heb ik echt geen tijd voor.
Meester: Wat zoekt een dwaas?

36. Spreken is verdelen, neem alleen al deze zin

Dat de wijze over wijsheid beschikt – onderscheidingsvermogen, oordeelsvermogen, kennis, inzicht – betekent nog niet dat de dwijze over dwijsheid beschikt.

Dwijsheid is niet iets waarover je beschikt. Dwijsheid is iets waarover je de beschikking bent kwijtgeraakt – onderscheidingsvermogen, oordeelsvermogen, kennis, inzicht.

Of laat ik het zo zeggen: van dwijsheid spreek je als je onderscheidingsvermogen, oordeelsvermogen, kennis en inzicht niet meer over jou beschikken.

Willen we ons voor de verandering positief uitdrukken, dan kunnen we dwijsheid definiëren als het oordeel dat al onze oordelen ongegrond zijn, dit oordeel ook; de kennis dat al onze kennis ongegrond is, deze kennis ook; het inzicht dat al onze inzichten ongegrond zijn, dit inzicht ook.

Met deze kunstgreep introduceren we onwillekeurig het onderscheid gegrond versus ongegrond, dat, uitgaand van bovenstaande definities, zelf niet anders dan grondeloos kan zijn.

Bovendien introduceert het woord dwijsheid, dat het onderscheid tussen dwaasheid en wijsheid wil overbruggen, onbedoeld twee nieuwe onderscheidingen: dwaasheid versus dwijsheid en dwijsheid versus wijsheid.

Om deze onderscheidingen te overbruggen hebben we twee nieuwe begrippen nodig, die het midden houden tussen dwaasheid en dwijsheid, en tussen dwijsheid en wijsheid.

Zo gaat het van kwaad tot erger. Wat ons weer opzadelt met de onderscheidingen goed versus kwaad en beter versus erger. Want spreken is verdelen. Maar daarom is zwijgen nog geen verenigen.

(zie ook koan 24 van de Poortloze Poort)

37. Wat hebben kinderen, volwassenen en bejaarden gemeen?

Kinderen willen volwassen zijn.

Volwassen willen gepensioneerd zijn.

Bejaarden willen kind zijn.

Het is ook nooit goed.

(bron: Zelfkennisgids voor nitwits)

38. De mythe van de enkelvoudige wil

De speler is de bal.

Meester: Ben jij een vrij mens?

Leerling: Ik ben de baas over mijn eigen leven. Zoals iedereen de baas is over zijn eigen leven. We hebben allemaal een vrije wil.

Meester: Geloof jij dan in de vrije wil?

Leerling: De vrije wil is niet iets waarin je gelooft. De vrije wil is wat je hebt. Iets wat je in staat stelt om te kiezen en je verantwoordelijkheid te nemen. Over jezelf te beschikken. Je eigen leven vorm te geven.

Meester: Welke wil heb je het over?

Leerling: De vrije wil, zeg ik toch.

Meester: Bedoel je de wil van je hersenstam? Die van je kleine hersenen? Die van je grote hersenen? Die van je linker hersenhelft? Je rechter hersenhelft? Je epifyse? Je hormonen? Je genen? Je proteïnen? Je hele lichaam? Je ogen? Je mond? Je maag? Je darmen? Je geslachtsdelen? Je handen? Je instinct? Je id? Je ego? Je superego? Je persoon? Je geest? Je verstand? Je ziel? Je hart? Je intuïtie? Je buikgevoel? Je innerlijke goeroe?

Leerling: Jeetje.

Meester: Al die lichamelijke en geestelijke onderdelen van jouw organisme, reële of vermeende, met elk een eigen agenda, die je alle kanten tegelijk opsturen – welke daarvan ben jij?

Leerling: Nou…

Meester: En hoe zit het met de invloeden van buitenaf? Spelen die geen rol? Word jij niet aangestuurd door talloze andere wezens en instanties met een eigen wil?

Leerling: Niet in de eerste plaats, zou ik zeggen.

Meester: Niet door de wil van je vrouw? Niet door de wil van je schoonfamilie? Niet door die van je superieuren? Die van je buren? Je kinderen? Je vrienden? Je vijanden? Je crediteuren? De gemeente? De provincie? De staat? De rechterlijke macht? De uitvoerende macht? De hele natuur en alle schepselen daarin? Wat te denken van al die…

Leerling: Genade!

Meester: Genade is de wil van god.

Leerling: Ook dat nog.

Meester: Aangenomen dat hij bestaat.

Leerling: Daar vraagt u me wat.

Meester: Aangenomen dat hij wat wil.

Leerling: Wie zal het zeggen.

Meester: Aangenomen dat hij zelf niet de speelbal is van een hogere god of van de mens die hem heeft geschapen of aanbidt.

Leerling: Ja, dat kan ook nog.

Meester: Vandaar mijn vraag of jij een vrij mens bent.

Leerling: Ik wil het niet weten.

Meester: Voor jezelf niet of voor mij niet?

Leerling: Nou…

Meester: Jijzelf niet of iets in jou niet?

Leerling: Bent u een vrij mens?

39. Twee baasjes met een hondenbaan

Baasje: Ik heb mijn hond leren apporteren.

Hond: Ik heb mijn baasje leren gooien.


Hondenbanen.

40. Van wie is jouw huis? De mythe van de eigen woning

Hoe je van je huis afkomt zonder het te verkopen.

Een eigen huis is voor velen een droom. Een privédomein waarin je heer en meester bent, veilig voor de wereld. Waarin je mag doen wat je wil. Daar kun je pas ontspannen en gelukkig worden. Toch?

Toch niet. Ga maar na…

1. Mag je aan je huis veranderen wat je wil wanneer je wil of heb je daarvoor toestemming nodig van de plaatselijke schoonheidscommissie, van de gemeente, van het rijk? Wie bepaalt de leges? Hoelang blijft een vergunning geldig? Wat als de verbouwing uitloopt en de vergunning verloopt voordat de werkzaamheden voltooid zijn? Wat gebeurt er met je vergunning als het bestemmingsplan tussentijds wordt gewijzigd? Als je je niet helemaal aan je vergunning houdt, kan de verstrekker dan van je eisen dat je op eigen kosten de verbouwing corrigeert of ongedaan maakt?

Van wie is jouw huis? Hoever reikt je gezag?

2. Als je een vrijstaand huis koopt kun je het hele gebouw het jouwe noemen, maar hoe zit het als je een rijtjeshuis koopt? Van wie zijn de dakgrenzen, van wie de tussenmuren en de funderingen waar die op staan? Als je een appartement koopt, van wie zijn dan de gemeenschappelijke delen, zoals vloeren, plafonds, daken en buitengevels, entrees, liften, trappenhuizen en stortkokers, nooduitgangen, verwarmingssystemen, airco’s en sprinklerinstallaties? Wie heeft de zeggenschap over het gebruik, beheer en onderhoud?

Van wie is jouw huis? Hoever reikt je gezag?

3. Als er gevaarlijke stoffen in je huis zijn verwerkt, zoals asbest, asbestcement, loodverf of loden waterleidingen, kun je dan verplicht worden die te verwijderen? Als de grond onder of om je huis verontreinigd is, kun je dan verplicht worden om die schoon te (laten) maken? Als je je huis niet onderhoudt, kan de gemeente dan ingrijpen? Kun je gedwongen worden een bouwinspectie te laten uitvoeren? Kun je gedwongen worden je huis op te knappen, het dak te vernieuwen, de gevels te repareren, boktorren te bestrijden? Kun je je huis uitgezet worden als je in gebreke blijft? Kan je huis onbewoonbaar worden verklaard, ook al woon je er naar volle tevredenheid?

Van wie is jouw huis? Hoever reikt je gezag?

4. Als je huis niet op het riool is aangesloten, kan de gemeente je daar dan toe verplichten? Als er geen riool is, kun je dan verplicht worden om een septic tank te plaatsen? Als er een septic tank is, kun je dan verplicht worden om die te laten inspecteren en te vernieuwen als hij niet meer aan de normen voldoet? Als er geen riool is en geen eigen grond voor een septic tank, moet je dan je huis uit?

Van wie is jouw huis? Hoever reikt je gezag?

5. Van wie zijn de waterleidingen, de elektriciteitskabels, de glasvezelkabels, de telefoonkabels, de gasleidingen naar en in je huis? Moet je nutsbedrijven zomaar toegang verlenen tot je woning voor inspectie, reparatie, vervanging, het opnemen van meterstanden? Als de installaties, leidingen en bekabeling in huis verouderd zijn, kun je dan verplicht worden die voor eigen rekening te vernieuwen?

Van wie is jouw huis? Hoever reikt je gezag?

6. Als je je huis verhuurt, mag je dan zelf de hoogte van de huur bepalen? Mag je de huur verhogen wanneer je maar wil? Mag je wanbetalers uitzetten? Mag je eenzijdig het contract beëindigen? Voor welke werkzaamheden in en om het huis heb je toestemming van je huurders nodig?

Van wie is jouw huis? Hoever reikt je gezag?

7. Als je een hypotheek afsluit bij de bank, fungeert jouw huis dan als onderpand? Als je niet aflost, mag de bank dan het huis dat je het jouwe noemt verkopen? Als het rijk daar reden toe ziet mag het je woning en je grond dan onteigenen? Wat als je huis legaal gekraakt wordt? Wat als het illegaal gekraakt wordt? Wat als je ‘beschermingsgeld’ moet betalen aan de plaatselijke zware jongens? Op wie kun je een beroep doen als de rechtstaat instort of bij een krach?

Van wie is jouw huis? Hoever reikt je gezag?

8. Mag je een vlaggenmast op je huis zetten, of een heleboel vlaggenmasten? Mag je zelf bepalen hoe hoog die masten zijn en hoe groot de vlaggen? Mag je zelf bepalen op welke tijden en dagen je welke vlaggen laat wapperen? Als je je huis niet groot genoeg vindt, mag je dan een aanbouw maken of er een dakkapel op zetten? Een verdieping? Twee verdiepingen? Tien? Honderd? Een zendmast van vierhonderd meter? Mag je een luchtballon boven je huis hangen? Mag je door de ruimte boven je huis vliegen met een drone, een helikopter, een zweefvliegtuig? Mag je een geostationaire satelliet boven je huis hangen? Mag je andermans luchtballonnen, drones, helikopters, geostationaire satellieten boven je huis verbieden? Tot op welke hoogte boven je woning kun je je rechten doen gelden?

Van wie is jouw huis? Hoever reikt je gezag?

Rijtjeskrabber.

9. Mag je in en om je huis wietplanten kweken, slaapbollen, cocaplanten? Lijkbloemen, stinkkolen, voodoolelies, doerians? Mag je Japanse duizendknoop poten, reuzenberenklauw, brandnetel, gevlekte scheerling? Mag je een hond nemen? Twee honden? Tien? Een hondenasiel beginnen in je achtertuin? Mag je een volière voor papegaaien in je tuin maken? Mag je dieren in en om je huis vangen? Slakken, spinnen, duizendpoten, kakkerlakken? Mollen, veldmuizen, relmuizen, woelratten? Reigers, dassen, zwijnen, herten? Geiten, schapen, paarden, koeien? Mag je ze verkopen? Mag je ze doden? Mogen jouw huisdieren ze doden?

Van wie is jouw huis? Hoever reikt je gezag?

10. Mag je verjaardagsfeestjes geven in je huis of tuin? House party’s? Mag je er fluiten en zingen zoveel en zo hard je wil? Roepen, jodelen, schreeuwen, krijsen, jammeren? Dag en nacht oefenen op je mondorgel, je kerkorgel, je drumstel, je elektrische gitaar met je heavymetalband?

Van wie is jouw huis? Hoever reikt je gezag?

11. Mag je logés in je huis ontvangen? Mag je daar een vergoeding voor vragen? Mag je ze laten schoonmaken, klussen en tuinieren in ruil voor kost en inwoning? Hoeveel mensen per nacht? Hoeveel onbetaalde overnachtingen per jaar, hoeveel betaalde? Mag je mensen in je huis laten vrijen? Mag je daar vertrekken voor inrichten? Mag je er geld voor vragen? Mag je voor hun privacy de deuren en ramen blinderen? Een bewaker voor de deur zetten? Mag je iemand bij je huis laten kamperen? Mag je verschillende kampeerders tegelijk ontvangen? Mag je er geld voor vragen? Mag je faciliteiten aanbieden, toiletten, douches, een kampwinkeltje?

Van wie is jouw huis? Hoever reikt je gezag?

12. Als je een huis koopt zonder grond, welke rechten kan de grondeigenaar dan doen gelden en voor hoelang? Hoeveel mag hij ervoor vragen? Mag hij de pacht verhogen? Mag je de erfpacht afkopen? Als de grond jouw eigendom is, mag je dan anderen verbieden het te betreden of hebben ze recht van overpad? Mogen ze er alleen te voet over of ook met brommers, motoren, auto’s, tractoren en andere machines? Mogen ze er parkeren? Kunnen ze van je eisen dat je het overpad egaliseert of draineert? Als de grond van jou gepacht wordt voor een reëel of symbolisch bedrag door een buur of boer, wie is er dan verantwoordelijk voor onderhoud, afwatering en omheining?

Van wie is jouw huis? Hoever reikt je gezag?

13. Tot op welke diepte kun je rechten doen gelden? Mag je een kelder onder je huis bouwen? Een onderkelder? Een onderonderkelder? Een aardkrabber van tien of honderd verdiepingen? Mag je putten op je terrein slaan? Wat mag je uit die putten halen – water, warmte, gas, steenkool, aardolie, natuursteen, zand, klei? Wat mag je erin opslaan? Van wie is het grondwater onder je woning? Als jouw nieuwe put tot gevolg heeft dat die van de buren opdroogt, wiens belang gaat er dan voor? Als je hun stront of bestrijdingsmiddelen aantreft in jouw put, of zij de jouwe in de hunne, wie is er dan aansprakelijk? Kun je de staat of een bedrijf toestaan of verbieden gangen onder je huis te graven, de bodemschatten onder je huis vandaan te halen, op afstand een gasbel of oliebron te exploiteren die zich uitstrekt tot onder jouw woning?

Van wie is jouw huis? Hoever reikt je gezag?

14. Wat mogen brandweer en verzekeraars van je eisen? Rookmelders, koolmonoxydemelders, vluchtwegen, blusapparaten, brandvertragend bouwmateriaal, brandwerende deuren? Verplichte keuringen van de binnenhuisinstallatie en het interieur? Mag je iets verbranden in of om je huis? Welke brandstoffen zijn toegestaan? Mag je je tuinafval, rommel uit de schuur, oude banden, sloopauto’s, kerstbomen, grof vuil van buurt-, wijk-, stadsgenoten verbranden? Mag je je eigen huis in de fik steken? Mag je de brandweer de toegang ontzeggen of het blussen verbieden?

Van wie is jouw huis? Hoever reikt je gezag?

15. Mag je een muur rond je huis zetten? Hoe hoog mag die muur zijn? Van wie is het zonlicht dat via de ruimte boven en rond jouw huis in de tuin van de buren valt? Van wie is het uitzicht waar de buren van genieten en dat gebaseerd is op de afwezigheid van obstakels op jouw domein? Van wie is de boom naast je huis? Mag je hem omhakken als je hem te groot vindt of heb je daarvoor een vergunning nodig? Mag de buurman eisen dat je hem laat staan of juist verwijdert als hij te dicht op de erfgrens staat, de fundering van zijn woning ontwricht of zijn dak beschadigt? Als er een tak afbreekt die in de tuin van de buren valt, op de openbare weg, op een daar geparkeerde auto of op een voorbijganger, ben jij daar dan verantwoordelijk voor? Van wie zijn de walnoten, de hazelnoten, de beukennootjes, de appels en de peren, de kaki’s en de kiwi’s uit jouw struiken en bomen die in de tuin van de buren of op de openbare weg vallen of van hun tuin in de jouwe?

Van wie is jouw huis? Hoever reikt je gezag?

Is jouw huis wel van jou? Is het van de bank? Van de verzekeraar? Van de grondbezitter? De mede-eigenaren? De buren? De huurders? De nutsbedrijven? De welstandscommissie? De gemeente? De provincie? Het rijk? Europa? Het Waterschap? De brandweer? De maffia? De dieren? Van alles en iedereen? Van niets of niemand? Wie of wat is de ware en enige eigenaar van jouw woning?

Van wie is trouwens de bank? Van wie is de verzekeraar, van wie zijn de nutsbedrijven enzovoort, waar eindigt hun domein? Wat is van wie?

Wat is een rechtspersoon? Wat is een eigenaar? Wat is eigendom?

Wat is een huis? Is het een materieel object? Een bureaucratisch object? Een juridisch object? Een mentaal object? Een illusie? Een droom? Een nachtmerrie? Een woord?

41. Wie is de belangrijkste? Elf dwaze baasjes

Jij bent de belangrijkste, want jij leest deze tekst!

Reder: Ik ben de belangrijkste, ik bepaal de vracht!
Kapitein: Ik ben de belangrijkste, ik bepaal de belading!
Stuurman: Ik ben de belangrijkste, ik bepaal de route!
Machinist: Ik ben de belangrijkste, ik hou de motor draaiende!
Kok: Ik ben de belangrijkste, ik hou de mensen draaiende!
Matroos: Ik ben de belangrijkste, ik ben overal inzetbaar!
Werf: Ik ben de belangrijkste, ik bouw het schip!
Fabriek: Ik ben de belangrijkste, ik lever het staal!
Zee: Ik ben de belangrijkste, ik hou het schip drijvende!
Bodem: Ik ben de belangrijkste, ik hou de zee drijvende!
Hans: Ik ben de belangrijkste, ik schrijf deze tekst!

42. Van wie is jouw lijf? De mythe van het eigen lichaam

Hoe je van je lichaam afkomt zonder het te doden.

Er is weinig of niets in dit leven dat je helemaal het jouwe kunt noemen, maar je lichaam is jouw lichaam. Jouw domein. Jij bent de kapitein. Soeverein.

Zo bepaal je zelf wanneer je opstaat en naar bed gaat. Je bepaalt zelf of je linksaf gaat of rechtsaf. Je bepaalt zelf of je nu naar de wc gaat of straks. Je bepaalt zelf of je nog een sigaret opsteekt of stopt met roken. Je bepaalt zelf of je je volvreet of uithongert. Je bepaalt zelf of je traint of luiert. Je bepaalt zelf wie jou op welke wijze mag aanraken en wie niet. Je bepaalt zelf of je leeft of sterft. Je bepaalt het allemaal zelf. Toch? Toch niet. Ga maar na…

1. Weet jij hoe je lichaam begonnen is? Heb je zelf gekozen voor een lichamelijk bestaan? Wat was er eerder, jij of je lichaam? Heb je je lichaam zelf ontworpen of tenminste zelf uitgekozen, of is het voor je ontworpen of uitgekozen? Heb je je lichaam vervolgens zelf gemaakt of laten maken of heeft iets of iemand anders dat gedaan of heeft het lichaam zichzelf gemaakt en jou erbij of is het afhankelijk ontstaan in samenspel met de rest van de wereld of wat?